in ryk lûd

     

     Frysk is in libben boek

     grôtfol mei fernuvering

     en tagelyk ferrifeljend

     swier fan nocht en noed.

     Yn wûndere ferwurding

     - mei twa of trijelûd -

     bliuwt it breklike besit

     it oerreau fan ús moed.

     En troch tinkferbylding

     - op in skerm of papier -

     is gjin inkel wurd te lyts.

     Likemin it skeve skrapke

     en it dakje, as we mar

     sjen wolle wat der stiet. 

hannen thús

Tink der om, mochtst nergens oankomme! Sûnder tastimming is it ferbean om mar in finger út te stekken. Hannen thús en de ferlieding ûnderdrukke, dat is de baas. Hast dy mar yn te hâlden. Regels binne betocht om de mins stjoer te jaan, wetten om de ferbrekkers yn de stringen te hâlden en sanksjes binne as ôflear net om 'e nocht ynfierd, boppedat beskermje se it systeem.

Stikem al even ergens mei de klauwen oansitte? Fiele hoe't in ferbeane frucht yn 'e hân leit? Tajaan oan de ferlokking? Net dwaan! It moat net, it mei net en it kin net. Wa't net om lyk wol sil it witte. Tink om de konsekwinsjes.

Mar toe mar, wa kin it bytiden net litte? Wa hat himsels net altiten yn 'e hân? Want it is in toer. It is in keunst. En it is in straf. Dan jokje de fingers der geregeld oer. Dan is it in striid tsjin de ferlieding en in gefjocht mei de opspyljende driuw. In drift dy’t kwealik del te bêdzjen is. Dat skrynt as in smetlape en stekt as sâlt yn in iepen wûne. Men moat sterk wêze! Inkeld de sterksten stean de besiking. Of binne dat krekt de skiters? Binne dat de lefferts? De stikemerts dy't allinnich wat doare at gjinien sjocht? De blasten dy’t krekt mei sin har fingers baarne wolle om mei reade earen en in gleone holle oan har gerak te kommen? Tink der mar om, se binne warskôge!

it lûd

It is de taal fan de tekens dy't ús yn de fingers sit. Beweging fan gedachten. Tinken fan unifersele betsjutting. Restleaze ynderlike krachten. It binne wurden mei it lûd fan ferbylding en it is de holle dy't it yn de hannen hat.

drone

Dat ik yn 'drone' bylden dreamde, dat die my gjin nij, dat it fertroude bylden wienen, dêr seach ik fan op. Better sein: ik seach der op del. Yn 'e rûs fan lichtens  eage ik nei ûnderen en naam op de termyk it ierdske skreppen út 'e hichte waar.  De fêste grûn dy't ik ferlitten hie strûpte yn de djipte ûnder my troch. Sângrûn, wetter en klaai.  Rjocht en sljocht. Fierderop gluorke de kime tusken de see en de wolken. It wie likernôch as hie ik mysels as in draak oan in tou op ûnberikbere hichte brocht en doe liet ik los.

Ik sweefde. Ik glierde. Ik dreau stadichoan fuort. Wat wie 't in wûnder. Ik koe gjin ûnderfining betinke dy't my ea sa'n yllúzje fan frijheid joech. De grinsleaze loftromte  behindere my net en stelde gjin betingsten. Ik krige de geast fan de wyn. Wa betinkt soks?

Wat lytser de wrâld waard, wat grutter de kaart.  Google maps die der net folle foar ûnder.  Swinkend fan streetview nei earthview fersûpte it dak fan myn hûs yn in griemmank fan streekjes, stipkes en flekken op in grutte griene plaat. De ierdske skeal fan de hjoeddeistige beskaving dêr't  it wrâld-wide-web syn ûnsichtbere triedden ûnwrikber fêst oer hinne spand hat.  Yn dy mjitte docht de yndividuele minske der amper noch ta. Myn flecht like dêr lykwols folslein fan ferlost. It fleach frij yn de tiid fan it ljocht en ik frege my ôf:  Wêr gean ik hinne? Hoe sil it komme? Is dêr jinder noch wat om nei út te sjen?

ôfstân

Yn it ûnmjitlike berin seach ik net it lân

foar my lizzen dêr't ik graach hinne woe,

mar inkeld de fierte, ûnberikber skier.

It die my tinken, sels as der mear is as it

each sjocht, datst fan sa'n ôfstân net folle

sizze kinst as er dochs nea te berinnen is.

Sa bliuwt ûnmjitlik ûnberikber yn de tiid.

styl

Alle tiden fan it jier bekent it lânskip kleur. Mei moai en minder waar en wat allegear net der tuskenyn. Mar skilders komme mei de kwast foar har kleuren út. Net altiten yn de subtile tinten dêr't de natuer sa ryk oan is, de skildersgeast brûkt in eigen styl en hâldt it yn sommige gefallen strak. Mei fêste hân makket er bygelyks lânskipskeunst, of moat men miskien sizze fan dekoraasje copy art?

Yn alle gefallen dogge de kleuren it hjir goed yn it lân. Se springe monumintaal yn it each. Skerpe linen en kante fakken yn in abstrakte harmony fan sterke kontrasten op in grien tablo. It blau is lykwols oars as it blau fan de loft. It giel skynt gieler as de sinne. En it read is reader as in klaproas. It wyt soe as wolkenljocht wol kinne, mar it swart? Dat is igaal tsjuster, nei alle gedachten de ferbylding fan de nacht en jout as tsjinstelling it gehiel mear macht.

de tiid

Is it in toer?  Breed en steech stiket it heimsinnige bouwurk fan gewicht as in strâne skip de hichte yn. It mêsthege, lompe oerskot fan stien en beton stiet ferskûle yn it tichte grien. In wâld dat waakst en sûnder talis de wrâld berint. De fersmiten slompe jout gjin krimp, it is in metafoar. It robúste foarkommen in symboal: de púnheap fan in tiid.  

It is in minskeding, skepen troch minskehân mei in dak sûnder pannen, it is gjin hûs, de muorren ha gjin doar of kezyn. Inkeld ien blyn each stoareaget fergees de romte yn. 
It is in brok stien as yn it gedicht fan Wislawa, mar it hat gjin stim. De massa swijt. Stien jout gjin lûd. Stien harket net. It is kâlde matearje mei gebrek oan bloed. Taal op syn hûd wurdt wei. Wurden gean ferlern. Taal is ek mar in minskeding dat inkeld syn bestimming as hierogliven op de ruïne fan in tombe fynt.

It is in toer en sjoch yn sa'n stiensteapel sûnder kalk en semint in fûnemint dat de tiid stiet. It hert ûntbrekt, ieren binne tichtslibbe kieren. It lit gjin taal of teken hearre. It omskot is dôf foar de skerpe wyn, it fielt gjin winterkjeld, it baarnt net yn de sinne, it is lykas de bergen ien en mien mei de eleminten. Dat is grif de reden en faaks it doel, dat er langer as de minsketaal oerlibje sil.

harkje

neaken

Dêr't eartiids op 'e Sweach boeken en lêzers de romte dielden, dêr hong en stie no keunst. Moarmeren bylden en beskildere doeken. Doe gongen myn eagen oer Mullisch en Claus, om mar ris in pear nammen te neamen, no geriifden Eja Siepman van den Berg en Lu Xinjian it each. As figuratyf byldhouwer en modern skilder liken se as it ware besibbe oan skriuwers en dichters, want de atmosfear yn it monumintale gebou wie likernôch itselde as doe. Yn de eardere biblioteek lústere ik yn in klimaat fan ferhoalen stilte nei it lûd fan besieling. Literatuer en byldzjende keunst ha deselde muzikale toan. En beide binne komposysjes fan en foar de geast.

Nijsgjirrich lies ik de titels, naam de wurden yn my op en sloech ik de siden fan myn waarnimming om. Sa rûn ik tusken nije ferhalen troch dy't bekende bylden oproppen. Mei ien foet yn it âlde spoar en de oare yn dat fan it heden kaam it ferline ta libben. Unbeskreaune foarfallen, fergetten petearen, ferfleine gedachten. Ik stie yn de keamer foar it rút fan it hûs dat net mear bestie. Stien foar stien ôfbrutsen, inkeld ien finster bleau bewarre. Simmers en winters fleagen foarby, lykas fleurige maaitiden, wylst hjerst nei hjerst de bosken ferkleuren. Boeken, bylden en doeken as wjerspegeling fan in bestean. De neakene wierheid mei de eagen belibbe, oan it moed rekke en troch de tiid beslein.

fuort

  

Dêr stiest dêrst stiest,

dêrst hinnegongst en wiest.

Dêr seachst en tochtst

datst fine soest watst sochtst

en bliuwe koest ast woest.

Dêr bist dyn eigen god

en diest wat moast.

Dêr stiest, klear om fuort,

dat ast wolst dan giest.     

breklik

De skjinne loft

It breklike grien

En lange dagen ljocht

Maaie op syn moaist

Duorret mar even

In skoftsje libben

Sûnder reden.

Dan wurdt it simmer

Kinst der net by 

De klap

It iere sinneljocht skode oer de riigjende dakken en tuorren fan it middeliuwske stedsje San Gimignano. Op it terras fan kafee Delle Erbe siet ik foarearst noch gaadlik yn it skaad. Dêr't jûns de in leger swellen de baas wie, fleagen no de roeken wyld om de ferneamde kante tuorren hinne. It skelle skatterjen davere oer it noch frij lege plein. Likernôch healwei tsienen waarden hjir en dêr sûvenirrekken bûten set. De earsten toeristen skarrelen der fuort by del. In kloek frommeske mei ljocht hier skode in bernewein by it skean delrinnende plein op. Yn de wein skopte en sloech in bliere lytse poppe mei hantsjes en fuotsjes. It fredige taferiel waard wreed ferbrutsen. Mei grut kabaal skeaten ynienen in keppel roeken deun oer it plein. De jonge frou dûkte yninoar. It berntsje begûn te skriemen. Rûnom seagen de minsken ferheard op. It boek De Fûgel fan Trinus Riemersma kaam yn ’t sin. Gong dat ferhaal ek net oer in agressive roek? Dat it ferkeard ôfrûn wist ik noch wol. De frou - ik naam oan dat it de mem wie – stie rûngear oer de wein. It skriemen saksearre.

Ik hie de jongkeardel noch net opmurken. Samar stie er dêr, rjocht tsjinoer de frou. Hy bearde driftich. It like wol of sei er har it leksum op. Italjanen kamen gauris heftich út ’e hoeke at se gewoan yn petear wienen, dat ik tocht it slimste der fuort mar net fan. It berntsje skriemde yntusken wer ta en helle bytiden mei lange halen út.

De roeken joegen har del. Ik besocht op myn mobyltsje út te finen wēr't it ferhaal fan Riemersma eins presiis oer gong. Trôch in frouljusgjalp en it balten fan in man der fuort oer hinne seach ik even fan it skermke op. De skrik sloech my om it hert. De bernewein stuitere oer de balstiennen rjocht op my ôf. Ik sprong oerein. It kofjekopke klettere stikken. Oeral ropten en raasden minsken. Dowen stoden fuort. Mei de faasje fan in trijetakt Vespakarke hobbele de bernewein my ûnberikber foarby. Losrekke rinkelbeltsjes giselen der achteroan. De man - ik naam oan dat it de heit wie - sette it op in rinnen. Bist ek te let baas, tocht ik noch, my bewust dat ik myn eigen falen op him ôfskode. Ûnderoan it plein riid in auto de hoeke om. De ramp wie net mear foar te kommen. It wie in ferskriklik gesicht. De klap kaam hurd oan. It berneweintsje kreake as in houten krat dat mei geweld yninoar trape wurdt. In read tekkentsje wappere omheech. De auto stie stil. Achter it stjoer siet in man. Wyt as in lyk. Stadich kaam it libben wer op gong. Ik draaide my om: nei de mem en de heit. De man stie mei de hannen omheech. ‘Dio merda, dio merde!’, rôp er. Doe foel myn each op de wûnderlike ferskining fan de mem. It sinneljocht pakte krekt har kreaze stal. It hier ljochte as in gouden korona op. Ik tocht oan al dy Madonna’s dy’t ik yn Milaan en Florence sjoen hie. Fan Botticelli en Michelangelo, fan Titiaan en net te ferjitten Caravaggio. No seach ik ien fan fleis en bloed. Har bern hie se op de earm. It wie in jonkje seach ik.

Drukwurk

Letter nei letter, wurd foar wurd en sin op sin

wurdt de taal tinkendewei oanset ta ferhalen

om it gesicht fan de ferbylding út te dragen.

Karakters, tekens en symboalen sette de toan,

wylst it kaaiboerd mei oanslaggen it gewicht

yn wjerspegeling set om it each te behagen.

Dan ferdjipje yndrukken fan Kapitalen de lagen,

omdat it foarfielen fan it skrift yn de fingers sit. 

fontein

Oer de helte fan de dei; oer de helte fan de reis: oer de helte fan it libben en noch sa folle te sjen. Al hie ik pas in fraksje sjoen, ik ferhastige my net. Ik folge in spoar dat op sealbuordsjes en plattegrûn ûntbriek. It wie myn eigen spoar, de rûte fan it sin. Dat is yn in museum noait ferkeard. Sigesaagjend tsjin de tried fan de streamen yn, soms even rap foar in buslading folk del, of iensum troch de stille sealen mei alles foar dysels allinnich. By keunst gong it krekt as mei de literatuer om de yntrinsike wearde fan de kognitive waarnimming, hie ik al ris lêzen, dat moast oer dy hinne komme litte. Ik hie it sels betinke kinnen. Yn in bestindich gonkje beseach ik wat my temjitte kaam en sûge de weareld op. Der wie mear te sjen as ik besjen koe yn de tiid dy´t ik hie. Gâns mear as wat ik oait te sjen krijen soe, dat ik my ôffrege  wannear folle wol genôch wie.

By de kolleksje moderne keunst koe ik in klasse jonge studinten net ûntwike. Foar in ekspressyf abstrakt skilderij fan oardel by twa meter út it oeuvre fan Willem de Kooning frege in learares: 'Wêrom is dit keunst?' De fraach wie fansels tige nijsgjirrich. Har toan fernuvere my lykwols al. It klonk út 'e hichte. Twivele se oan de status fan it wurk en de skilder? It makke my dûbeld benijd. Foaroan miende ien fan de jonges it antwurd te witten, hy stiek bretaal de finger op. 'Omdat it troch in keunstner makke is? Syn maten gniisden. 'En wat is neffens dy de definysje fan in keunstner?' frege de learkrêft der wat feninich fuort oerhinne. In raak skot mei gefolgen. De klasse lake him slop en de jonge krige in kaam. It punt fan genôch sjoen wie blykber berikt. De jonges begongen te gekjeien, de famkes brochten kollektyf harren mobyltsjes oan de praat. It jonge spul wie net mear yn 'e beage te krijen.
It urinoir fan Marcel Duchamp kaam my yn 't sin. Mei de namme 'Fontein' hie er hûndert jier lyn in porsleinen pisbak ta Keunst ferklearre. In replika stie yn it Tate Modern as it my net miste. In oare kopy wie al ris foar oardelmiljoen dollar ferkocht. No wie de status fan moderne keunst yn musea of de iepenbiere romte wol faker diskutabel. Mar wêrom soe alles net keunst wêze? Keunst wie gjin religy. It waard net ien oplein en men hoegde der net yn te leauwen. Inkeld besjen wie wol genôch. It oer dy hinne komme litte. Fan alle bylding wie ferbyldingskracht net de minste. 

.

mobyl

Beweging is feroarje fan plak yn de tiid. It gean om it gean en om ergens oan te kommen: dat beweecht ús wêzen. De ierde draait, de sinne baarnt en it hielal waakst einleas yn de romte. It bewegen om it bewegen. As in motor dy't altiten rint en de tiid bringt dêr't wy nea komme. Wêrt it hinnegiet witte we net. Dat is it keunstje fan de ivichheid. Dêr kinst fan alles fan tinke en noch mear fan sizze, mar de tiden feroarje, dat feroaret net. Dêr is  ek al genôch oer skreaun. Wurden binne gjin iepenbiering. Der is gewoan neat tsjin yn te bringen. It is de tiid sels dy't it him docht. En it minskdom? Dat stiet ek net stil. Altiten yn beweging. Oarloch en frede. Revolusjes en rampen. Folksferhûzings en al of net demokratyske ferkiezingen, om mar ris wat te neamen. Wêrom? Dat soest wol ris witte wolle. Wa' t it by de ein hat hoege we ús net ôf te freegjen, mar wol 'wat'.  Wat is it, dat de gong der yn hâldt. Wat beweecht de beweging? Wat foar motor driuwt dy mâle krachten. En as der dan gjin rem op sit, wêr sit yn 'e frede dan it stjoer? 

in begjin

Ik waard wekker yn in fleantúch, it wie healwei de nacht. Der klonk muzyk djip ûnder út de keamer, en stimmen dy´t wat te sizzen hienen. Mei de eagen ticht beharke ik lykwols de stilte. In skoftke letter knipte ik it ljocht oan en beskreaun wat der barde yn in boek. Dat ik fleach en tagelyk wat spyljen hearde. De blues fan de lette stilte, yn it ritme fan it hert. Slachwurk dat tusken de rigels troch de tekst as dimjend fjoerwurk yn de fierte stipe. Doe pas seach ik de bylden dy't ik heard hie helder foar de eagen. It begjin om mei út ein te setten.